पारिभाषिक संज्ञा सूची

पारिभाषिक संज्ञा सूची

मराठी शब्द	इंग्रजी प्रतिशब्द	अधिक माहिती
अ
अद्भुत विद्युत्पात	sprite lightning	ढगांच्या वरच्या भागाकडून आयनावरणाच्या दिशेने होणा-या विद्युत्पातास अद्भुत विद्युत्पात असे म्हणतात.
अतिशीत जल	supercooled water	शून्य अंश सेल्सियस तापमानापेक्षा कमी तापमान असतानाही द्रवावस्थेत असणा-या पाण्यास अतिशीत जल असे म्हणतात.
अभिसरण	circulation
अवाहक	non-conductor / insulator
अशनी	meteor	अवकाशातील एखादी वस्तू, दगड पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणामध्ये सापडल्यामुळे पृथ्वीकडे खेचली जाते. ह्या दगडाने पृथ्वीच्या वातावरणामध्ये प्रवेश केला की हवेबरोबरच्या घर्षणाने तो हवेत पेट घेतो. जर हा दगड छोटा असेल तर पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पडण्यापूर्वी, वातावरणातच जळून जातो, ज्याला उल्का असे म्हणतात. मात्र हा दगड मोठा असेल तर ज्याचा काही भाग वातावरणात जळून गेला तरी उर्वरित भाग जमिनीवर पडतो, त्याला अशनी असे म्हणतात. लोणारसारखी विवरे ही अशनीपाताने तयार झालेली आहेत.
अक्षवृत्त	latitude
अक्षवृत्तीय	latitudinal / zonal
आ
आयनावरण	ionosphere
आयनीभवन	ionization
आयाम	amplitude
आंतर्मेघीय विद्युत्पात	inter-cloud lightning	दोन ढगांमधील विरुद्ध प्रभारित विभागांदरम्यान विप्रभारण झाल्यास त्यास आंतर्मेघीय विद्युत्पात असे म्हणतात.
आदिग्रह	protoplanet	अनेक ग्रहाणु एकत्र येऊन तयार झालेले वायूंचे वस्तुमान जे स्वत:भोवती फिरत असते आणि ज्यामध्ये ग्रहास निर्माण करण्याची क्षमता असते.
उ
उचल	uplift
उथळ पाण्यातील लाटा	shallow water waves
उद्रेक	erruption
उभा छेद	vertical section
उष्ण वा उन्हाळी विद्युत्पात	heat or summer lightning
उष्णकटिबंध	tropics	पृथ्वीवरील कर्कवृत्त (साडेतेवीस अंश दक्षिण) ते मकरवृत्त (साडेतेवीस अंश उत्तर) ह्यादरम्यानच्या प्रदेशास उष्णकटिबंध म्हणातात.
ऊ
ऊर्जागळती	energy leak
ऊर्ध्वगामी वारा	convective wind
ऊर्ध्वोधर	vertical
ऋ
ऋण	negative
ऋतू	season
अं
अंतर्मेघ विद्युत्पात	intra-cloud lightning	एकाच मेघातील धन व ऋण प्रभारित विभागांदरम्यान विप्रभारण झाल्यास त्यास अंतर्मेघ वा मेघांतर्गत विद्युत्पात असे म्हणतात.
क
कृत्रिम उपग्रह	artificial satellite
ख
खचणे	subsidence
खोल पाण्यातील लाटा	deep water waves
खंडीय हालचाल	continental drift
ग
गर्जनाकारी मेघ	thundercloud
गोठण	condensation
गुणधर्म	characteristics
गुणोत्तर	ratio
गुरुत्वाकर्षण	gravitational attraction	प्रत्येक पदार्थ त्याच्या वस्तुमानाच्या प्रमाणात इतर पदार्थांस आकर्षित करतो. ह्या आकर्षणबलास त्या पदार्थाचे गुरुत्वाकर्षण असे म्हणतात.
गुरुत्वाकर्षणजन्य लाटा	tidal waves	सूर्य व चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे समुद्राच्या पाण्यावर उठणा-या लाटांना गुरुत्वाकर्षणजन्य लाटा असे म्हणतात. भरतीच्या लाटा ह्या गुरुत्वाकर्षणजन्य लाटा असतात.
गुरुत्वीय त्वरण	gravitational acceleration
गोलक विद्युत्पात	ball lightning	विद्युत विप्रभारणामुळे लाल, केशरी वा पिवळ्या रंगाचे विजेचे तेज:पुंज गोलक हवेत तरंगताना दिसल्यास त्यास गोलक विद्युत्पात असे म्हणतात.
ज
‘ज’ व ‘क’ दर्शक	J & K leaders
जमा होणे	deposition
ज्वालामुखी	volcano
त
तरंगलांबी	wavelength	तरंग वा लाटेच्या लागोपाठच्या दोन शिखर वा द-यांमधील अंतरास त्या लाटेची तरंगलांबी असे म्हणतात.
त्वरण	acceleration	विस्थापनाच्या दरास त्वरण असे म्हणतात.
तापमान	temperature	एखाद्या पदार्थातील उष्णतेचे प्र्रमाण म्हणजे त्या पदार्थाचे तापमान.
तापमापक	thermometer	तापमान मोजण्याचे उपकरण.
त्सुनामी प्रारूप	tsunami model
त्सुनामीच्या धोक्याची सूचना देणारी यंत्रणा	tsunami warning system
द
दरी	trough
दर्शकबाण	dart leader
दाबमापक	hygrometer
दुभंग विभव	breakdown potential
दूरस्थ	distant
दूरक्षेत्र	farfield / remote
ध
धक्कालहर	shockwave
धन	positive
धननिर्झर	travelling spark
धोका-सूचना केंद्र	warning-centers
न
निकटक्ष्रेत्र	nearfield / local
निरीक्षण स्थानके	monitoring stations
नीलझोत	blue jets
प
परस्पर-संबंध / सहकार-संबंध	correlation
पृष्ठ विद्युत्पात	sheet lightning
पुन:प्रभारण	recharge
पूर-प्रारूप	flood-model
प्रवासी ठिणगी	travelling spark
प्रशांत महासागर	Pacific Ocean
प्रातिनिधिक दर्शक	pilot leader / step leader
प्रारूप	model
फ
फीत विद्युत्पात	ribbon lightning
ब
बाष्प	moisture	वायू स्वरूपातील पाण्याला वा पाण्याच्या वाफेला बाष्प असे म्हणतात.
बाष्पसंपृक्त	moisture-saturated	विशिष्ट तापमानाला हवा जेवढे बाष्प सामावून घेऊ शकते त्यापेक्षा जास्त बाष्प हवेत असल्यास त्या हवेला/ढगाला बाष्पसंपृक्त हवा/ढग असे म्हणतात.
भ
भू्कवच	crust
भूकंप	earthquake
भूकंप तीव्रता	magnitude of earthquake
भूकंपप्रवण	seismically active
भूकंप-प्रवर्तित	earthquake-induced
भूकंप-प्रारूप	earthquake-model
भूकंप लहरी	seismic waves
भूपट्ट	tectonic plates
भूस्खलन	landslide
भौतिक गुणधर्म	physical properties
भौतिक घटना	physical composition
म
मणी विद्युत्पात	beads lightning
मापनश्रेणी	scale
मूक-भूकंप	silent earthquake
मेघकण	cloud droplets
मेघांतर्गत विद्युत्पात	intra-cloud lightning	एकाच मेघातील धन व ऋण प्रभारित विभागांदरम्यान विप्रभारण झाल्यास त्यास अंतर्मेघ वा मेघांतर्गत विद्युत्पात असे म्हणतात.
ल
लाटेचे भौतिकशास्त्र	physics of waves
व
वर्गमूळ	square root
वर्णपट	spectrum
वर्णपटीय	spectral
वहनमार्ग	conducting path
व्यस्त प्रमाण	inverse proportion
व्यापारी वारे	trade winds	उष्णकटिबंधीय प्रदेशात विषुववृत्ताच्या दिशेने वाहणारे पृष्ठीय वारे. प्राचीन काळी व्यापारासाठी होत असलेल्या नौकानयनासाठी ह्या वा-यांची दिशा विचारात घेऊन प्रवास होत असे. त्यामुळे ह्या वा-यांना व्यापारी वारे असे नाव पडले. व्यापारी वारे हा वातावरणातील सामान्य अभिसरणाचे एक महत्त्वाचे अंग आहे.
वातावरण	atmosphere	भूपृष्ठाला गुरुत्वशक्तीमुळे धरून राहिलेले, वास व रंग विरहित असलेले व वायू, बाष्प आणि धूलीकण ह्यांनी बनलेले प्रवाही आवरण म्हणजे वातावरण.२
वातावरणीय विद्युत	atmospheric electricity
वातावरणातील अस्थिरता	atmospheric instability
वातावरणातील विचलन	atmospheric disturbance
वाराजन्य	wind generated
विदा3	data
विद्युतदांडा/विद्युतदांडी	lightning rod
विद्युतधारा	current
विद्युतभारित/विद्युतप्रभारित	electrically charged
विद्युतरोधन	electrical insulating
विद्युतवाहक	electric conductor
विद्युतीकरण	electrification
विप्रभार	discharge
विभव	potential	बिंदूच्या ठिकाणी असणा-या विद्युत पातळीला विभव असे म्हणतात.१
विभवांतर	potential difference	विद्युत प्रभाराच्या स्थानांतरणासाठी आवश्यक असलेल्या विद्युत पातळीतील फरकाला विभवांतर असे म्हणतात.१
विरूपण	deformation
विरूपण-प्रारूप	deformation-model
विषुववृत्त	equator	पृथ्वीवरील पृथ्वीच्या स्वत:भोवती फिरण्याच्या अक्षास काटकोन करून असलेले काल्पनिक महावर्तुळ म्हणजे विषुववृत्त. विषुववृत्त म्हणजे शून्य अंश अक्षवृत्त. विषुववृत्तामुळे पृथ्वीचे उत्तर व दक्षिण गोलार्ध असे विभाजन होते.
विषुववृत्तीय	equatorial
विस्थापन	displacement
वैद्युत दुभंग	electrical break-down
वर्षाव	precipitation
विद्युतक्षेत्र	electric field	विद्युतधारेच्या वहनामुळे प्रभावित झालेल्या क्षेत्रास विद्युतक्षेत्र असे म्हणतात.
वेधशाळा	observatory
श
शाखा विद्युत्पात	fork lightning	विद्युत विप्रभारणाचे वेळी वहनमार्गास अनेक फाटे फुटल्यास त्यास शाखा विद्युत्पात असे म्हणतात.
शिखर	crest
स
सक्रिय	active
सम प्रमाण	direct proportion
समस्थानिक	isotope
समुद्रतळ	ocean floor
समुद्रतळाची रचना / उंचसखलपणा	topography of ocean floor
साखळी परिणाम	chain reaction
सुरुवातीची माहिती	initial conditions
स्थानिक	local
सेंद्रीय	organic
स्थैतिक विद्युत	static electricity
स्फटिकी	crystalline	रेणूंच्या विशिष्ट आणि स्थिर मांडणीमुळे तयार झालेल्या रचनेस स्फटिकी रचना असे म्हणतात.
सूक्ष्मसेकंद	microseconds	एका सेकंदाचे दशलक्ष भाग केल्यास त्यातील एक भाग म्हणजे सूक्ष्मसेकंद.
सौरकण	solar particles	सूर्याकडून येणारे ऊर्जायुक्त कण ज्यांत प्रोटॉन, इलेक्ट्रॉन आणि जड आयनांचा समावेश होतो.
सौर तेजोमेघ	solar nebula	सूर्य आणि सूर्यमाला ज्या तेजोमेघापासून तयार झाले तो तेजोमेघ (वायू व धुळीचा प्रचंड ढग).
संमिश्र धातू	alloys	दोन वा अधिक धातूंचे मिश्रण, ज्यातून घटक धातू सहजी वेगळे करता येत नाहीत. संमित्र धातूंचे गुणधर्म त्यातील घटक धातूंच्या गुणधर्मांहून भिन्न असतात. उदाहरणार्थ – पितळ, स्टील.
संवेग	momentum
संवृद्धी	accretion	भोवतालचे कण गुरुत्वाकर्षणाने स्वत:त सामावून घेऊन गाभ्याच्या वाढण्याच्या प्रक्रियेला संवृद्धी असे म्हणतात
सांख्यिकी शक्याशक्यता	statistical probability
ह
हवामान प्रारूप	climate model	हवामानाची गणिती प्रतिकृती म्हणजे हवामान प्रारूप.
हवामान फुगे	weather baloons	वातावरणाच्या वरच्या स्तरातील घटकांचा अभ्यास करण्याची उपकरणे असलेले फुगे. हे फुगे जसजसे वर जातात तसतशी त्या त्या स्तरातील वातावरणीय घटकांची (जसे तापमान, दाब इत्यादी) नोंद ह्या फुग्यांमधील उपकरणांमध्ये केली जाते.
हिमगर्भ	ice nuclei
हिंदी महासागर	Indian Ocean
क्ष
क्षितिजसमांतर	horizontal
क्षेत्रफळ	area

^१संदर्भ – विज्ञान १: इयत्ता १०वी क्रमिक पुस्तक, १९९४, महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ व अपर शिक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य.

^२संदर्भ – प्राकृतिक भूविज्ञान, २००४, अ. वि. भागवत आणि डॉ. श्रीकांत कार्लेकर, रघुनाथ पब्लिशिंग हाऊस.

^३शैलेश खांडेकर ह्यांची विदग्ध ही अनुदिनी.

पारिभाषिक संज्ञा – प्रस्तावना

परिभाषा आणि पारिभाषिक संज्ञा 

प्रत्येक विषयाची स्वत:ची अशी एक परिभाषा असते. त्या परिभाषेमध्ये विशिष्ट शब्दांचे विशिष्ट अर्थ असतात. हे अर्थ नेहमीच्या भाषेशी बरेचदा सुसंगतच असले तरी त्या विषयांच्या दृष्टीकोणातून एक नेमका अर्थ, एक नेमकी संज्ञा एखाद्या शब्दाला प्राप्त होते, तेव्हा ती परिभाषा होते. शास्त्रीय विषयांवर लेखन करताना परिभाषा वापरणे महत्त्वाचे आणि गरजेचेही असते. इथे लिहिलेल्या लेखांमध्ये अशा पारिभाषिक संज्ञा वारंवार वापरलेल्या आहेत, आणि भविष्यातही वापरल्या जातील.

काही संज्ञा ह्या प्रचलित आहेत, तर काही (प्रचलित नसल्यामुळे) तयार केल्या आहेत. मराठीतून विज्ञानाचा प्रसार होण्याकरता ह्या संज्ञा नक्कीच उपयोगी पडतील आणि वापरात येऊन रूढ होतील अशी आशा आहे. इथे वापरलेल्या एखाद्या संज्ञेसाठी एखादी प्रचलित संज्ञा असेल तर ती मला नक्की कळवा. तसेच मी तयार केलेल्या एखाद्या संज्ञेऐवजी दुसरा एखादा शब्द जास्त योग्य वाटत असेल, तर तसेही जरूर कळवा.

पारिभाषिक संज्ञा सूचीमध्ये संज्ञांचा क्रम अकारविले (अ ते ज्ञ असा बाराखडीतील स्वर आणि व्यंजनांच्या प्रचलित क्रमानुसार) आहे.

– वरदा वैद्य